Z historii kościerskiego sądownictwa

Jak podkreśla Krzysztof Jażdżewski, dyrektor Muzeum Ziemi Kościerskiej, po zagarnięciu przez Prusy omawianego terenu, zlikwidowano sądy polskie, a w ich miejsce powołano w 1773 r. Sąd Nadworny i Krajowy. Jego siedzibą został Kwidzyn.

- Powołano do życia również powiatowe komisje sądowe oraz tzw. justycjariaty powiatowe dla sprawowania sądów nad chłopami – wyjaśnia dyrektor muzeum. - W dobrach państwowych utworzono urząd sędziego domenialnego. Kościerzyna weszła w skład Prus Zachodnich i została podporządkowana kamerze kwidzyńskiej i znalazła się w obrębie powiatu starogardzkiego. Powiatowa komisja sądowa dla powiatu starogardzkiego mieściła się w Starogardzie.

W początkowym okresie zaborów zlikwidowano również dawny samorząd i autonomie miast. Na czele każdego miasta w Prusach Zachodnich stał mianowany magistrat z wyraźnie rozdzielonymi kompetencjami sądowymi, wewnątrz porządkowymi i policyjnymi. W myśl zarządzenia, które zostało wydane 13 września 1773 roku, zakres kompetencji sądowniczych obejmował całe miasto z przedmieściami i wszystkimi miejskimi dobrami oraz ich mieszkańcami. Jurysdykcji miasta podlegały sprawy cywilne i osobowe z pewnymi wyjątkami, sporne i rozjemcze, testamentowe, opiekuńcze i hipoteczne oraz w pewnym zakresie również karne. Nową ustawę regulującą ustrój miasta wprowadzono na początku XIX wieku. Na jej mocy z uprawnień władz miejskich wydzielono sądownictwo, zaś władzę policyjną powierzono magistratowi jako zleconą funkcję państwową.

Warto też wspomnieć, że wyżej opisywana sytuacja uległa zmianom po upadku Napoleona i dominacji francuskiej w Europie. W roku 1815 władze państwa pruskiego przeprowadzono kolejną reformę sądownictwa. W jej efekcie w Kościerzynie utworzono sąd miejsko-wiejski. Nowy urząd był sądem pierwszej instancji drugiej klasy (nie posiadał kolegium sędziowskiego). Z jego jurysdykcji wyłączone były osoby i nieruchomości uprzywilejowane: szlachta, wyżsi urzędnicy królewscy, majątki ziemskie o statusie dóbr rycerskich. W 1818 r. obejmował miasto oraz Intendenturę kościerską i borzechowską. W 1845 r. do kościerskiego sądu miejsko wiejskiego należało 139 miejscowości, m.in. Stary i Nowy Barkoczyn, Barłogi, Wieprznica, Kaliska, Biguszewo, Borowiec, Borsztal, Szarlota, Czarlina, Czarne, Cięgardło, Cicha, Drozdowo, Dunajki, Dywan, Dziemiany, Dziemiańska Huta Szkła, Englerowa Huta, Fingrowa Huta, Przerębska Huta, Rybaki, Piotrowo, Glinki, Glinowo, Gołuń, Gołczewo, Gostomko, Stare i Nowe Grabowo, Grabowska Huta, Uniradze, Grzybowo, Gutownice, Jabłuszek, Jamno, Jasiowa Huta, Daszki, Jastrzębie Dziemiańskie, Juszki, Kalisz, Kaiserowa Huta, kamień, Mały Kamień, Kłobuczyno, Kłodno, Kloc, Korne, Kozłowiec, Kruszyna, Nowa Kiszewa, Laska, Lipusz, Papiernia, Szklana Huta, Lipuska Huta, Lizaki, Łubiana, Nakla, Nowe Pole, Duży i Mały Neuhof, Nowa Karczma, Częstocin, Olpuch, Wyspa Mausz, Wyspa Wdzydze, Owśnice, Parchowo, Potuły, Pełk, Filipy, Płęsy, Płocice, Raduń, Rotembark, Rów, Rybaki, Szydlice, Schodno, Szymbark, Szumleś, Szenajda, Sylczno, Szwedzki Ostrów, Zdroje, Sycowa Huta, Skorzewo, Skwierawy, Stare i Nowe Słone, Śluza, Strzelnica, Szpon, Stężyca, Sztofrowa Huta, Sucha, Suminy, Żakowo, Żółno, Trawice, Trzebuń, Turzonka, Tuszkowy, Tuszkowska Huta (Płociczno), Wdzydze, Wygoda, Wyrówno, Wierzysko, Wójtostwo, Zabrody, Cegielnia. Sąd ten sprawował również zadania sądu patrymonialnego w majątkach: Borreck, Borucino, Bukowiec, Częstkowo, Gostomie, Kistowo, Kleszczewo, Zaskoczyn, Fichtenkrug, Liniewko, Lubań, Mściszewice z Bukową Górą, Niesiołowice, Piechowice, Pierszczewo, Płachty, Podjaz, Mały Podleś, Rekownica, Sobącz, Stawiska, Węsiory z Ostrowite, Wętfie, Żukówko.

Jak wyjaśnia, Krzysztof Jażdżewski, powyższe zestawienie miejscowości wskazuje, iż kościerski sąd obejmował tylko zachodnią cześć powiatu kościerskiego oraz niewielki fragment południowy powiatu kartuskiego. W 1837 r. obszar ten obejmował 18 291 mieszkańców. Jeżeli chodzi o pracowników sądu, to trzeba wspomnieć, że w połowie lat 30. XIX wieku, w kościerskim sądzie miejsko-wiejskim zatrudnieni byli: sędzia ziemski i miejski, subaltern oraz niższy urzędnik. W 1838 roku wspomniana obsada personalna została poszerzona, ponieważ dodatkowo zatrudniono asesora, dwóch subalternów i dwóch niższych urzędników. W 1837 r. przeprowadzono w kościerskim sądzie 643 procesy cywilne, 20 mandatowych bez sprzeciwów, 1 proces upadłościowy i likwidacyjny, 6 procesów subhastacyjnych, 63 kryminalno-finansowych i policyjnych dochodzeń, 371 dochodzeń kradzieży drewna, 1255 opiekuna i kurateli, 65 spadkowych, 471 hipoteki, 248 zbiorowych, 151 dobrowolnemu osądzeniu. Rozpraw 2158, wywodów sądowych 13 855. W 1847 r. kościerski sąd miejsko-wiejski podniesiono do rangi pierwszej klasy rozszerzając kompetencję do orzekania w sprawach kryminalnych i skarbowych do 3 lat pozbawienia wolności. Sąd miejsko-wiejski działał do 1 kwietnia 1849 roku.

Warto też nadmienić, że w 1837 utworzono w Kościerzynie sąd patrymonialny (Partimonial Landgericht zu Berent). Obejmował on swoim zasięgiem między innymi takie miejscowości jak: Będomin, Borucino, Borzestowo, Stary i Nowy Bukowiec, Chwarzenko, Chwarzno, Kolonia, Olszanka, Stary i Nowy Wiec, Wąglikowice, Garczyn, Dolne i Górne Horniki, Iłownica, Wieli i Mały Klincz, Wąglikowice, Niedamowo, Orle, Stare i Nowe Polaszki, Maks, Pałubin, Wielki Podleś, Przewóz, Sarnowy, Sulęczyno, Wygoda, Wilcze Błota, Zdunowice, Żuromino. Dziesięć lat później, w jurysdykcji kościerskiego sądu znalazło się ponad 8,5 tysiąca osób.

Autor przygotowując artykuł korzystał z materiałów przygotowanych przez Krzysztofa Jażdżewskiego, dyrektora Muzeum Ziemi Kościerskiej